Xəbər lenti
ORXAN FİKRƏTOĞLU
(1966)
Orxan Fikrətoğlu müasir Azərbaycan ədəbiyyatında çoxşaxəli yaradıcılığı, yenilikçi əsərləri ilə tanınmış imza sahibidir. Orxan Fikrətoğlunun polifonikliyi ilə seçilən, geniş spektrli yaradıcılığı müstəqillik dövrü ədəbiyyatında moderndən postmodernizmə keçidin, postmodernin milli təzahürünün qabarıq örnəklərini verir. Yazıçı, ssenarist, rejissor, jurnalist, Əməkdar incəsənət xadimi, Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət nazirinin müşaviri (2023) , Azərbaycan Respublikası Kino Agentliyinin (ARKA) baş direktoru Orxan Fikrətoğlu (Sadıqov Orxan Fikrət oğlu) 1966-cı il mart ayının 21-də Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda təhsil almış Orxan Fikrətoğlunun “Mənə bir məsləhət verin” adlı ilk hekayəsi 1981-ci ildə “Kirpi” jurnalında işıq üzü görmüşdür. Orxan Fikrətoğlu “Dünya haqqında upuzun nağıl” (1988), “Səhər” (1991), “Şirvan şəşəngisi” (1993), “Ağ-qara hekayələr” (1993), “Şəhidlər” (1994), “Üçüncü günün adamı” (1998), “Köçərgi” (1999), “100 ilin kitabı” (2001), “Vaxt” (2008), “Suçlu Mələk” (2010), “Ölü mətn” (2011), “Tək” (2014), “Kinopovestlər” (2016), “Tülu” (2019), “Bakı tarixi detallarda” (2022), “Kinocizgilər” (2024) kitablarının müəllifidir. Yazıçı, jurnalist, ssenarist, rejissor kimliyində fərqli yanaşmaları, unikal üslubu ilə seçilərək "Beynəlxalq Yalta Kinofestivalı"-nın birinci mükafatına (1995), UNİCEF"-in xüsusi mükafatına (2005) Azərbaycan Mətbuat şurasının "Həqiqətə xidmətə görə" mükafatına (2006), BMT yanında Beynəlxalq Avrasiya mətbuat fondunun fəxri diplomuna (2016), " Mətbuat Şurasının “Həqiqətə xidmətə görə” mükafatına (2016) Qızıl Qələm" media mükafatına (2008), "Zirvə" mükafatına (2001), "Çingiz Mustafayev" adına mükafata (2003), M. Müşviq mükafatına (2013), " Qızıl Pəri" mükafatına (2018), "Həsən bəy Zərdabi" adına Jurnalist Mükafatına (2019) layiq görülən Orxan Fikrətoğlu 2024-cü ildə ARKA-nın rəhbəri kimi “Qızıl alma” Beynəlxalq Turan Film Festivalının “Kino sənətinə xidmət” mükafatı ilə təltif olunmuşdur.
Yazıçılıq fəaliyyəti ilə yanaşı, rejissor kimi də tanınan Orxan Fikrətoğlu yaradıcılığında kinossenarilər də mühüm yer tutur. O, “Səs” (1993), “Ümid” (1995), “Solaxay” (1996), “Ağ kətandakı adam” (1998), “Xalça nəğməsi” (1998), “Qız qalası” (2000), “Ərazi” (2005), “Suçlu mələk” (2005), “Yalan” (2006), “Kəpənək” (2007), “Qanadlarıma sığal çək” (2008), “Fəna” (2016), “Sonuncu akkord” (2017), “Əfsanə” (2017), “Əliaçıq xəsis” (2017), “Ölməz Murtuza” (2017), “Cümhuriyyətin 9 şəkli” (2018), “Turan atı” (2019) filmlərinin ssenari müəllifidir. Ssenari müəllifi və rejissoru olduğu, xürafat və dini radikalizm əleyhinə “Oxu” sənədli filminin 11 yanvar 2019-cu ildə təqdimatı keçirilmişdir. Orxan Fikrətoğlunun ssenari müəllifi və rejissoru olduğu “Xalça nəğməsi” (1998) filmi Birinci Beynəlxalq Yalta Kinofestifalının baş mükafatına layiq görülmüşdür.
1988-ci ildən Azərbaycan teleməkanında müxtəlif orijinal tele-layihələrin ideya, ssenari müəllifi və aparıcısı olan Orxan Fikrətoğlunun “Gecə kanalı” və “Qulp” (ssenari müəllifi və aparıcı, AzTv, 1988-1991), “Və” layihəsi (ssenari müəlllifi və aparıcı, 1991-1993), “Qulp” (ssenari müəlliflərindən biri, 1993), “Mir” dövlətlərarası teleradio şirkəti (1995), “Qulp” və “Əks” (ssenari müəllifi və aparıcı, ANS, 1998-1999), ANS Pressinq (aparıcı və müəllif, ANS, 1999-2000), “Zorxana” (layihə rəhbəri, aparıcı və müəllif, ANS, 2000-2010), “İç xəbər” (layihə rəhbəri, ANS, 2000-2002), “Mozalan” satirik telejurnalı (direktor və ssenari müəllifi, 2005-2016), “Nə xəbər” (aparıcı, müəllif, ATV, 2012-2016), “Halbuki” (aparıcı, müəllif, İTV, 2018-ci ildən) kimi layihələri tamaşaçı auditoriyası tərəfindən rəğbət və maraqla qarşılanmış, müəllifə Azərbaycan teleməkanında özünəməxsus yer və status qazandırmışdır.
Orxan Fikrətoğlu müasir ədəbiyyatda orijinal esselər müəllifi kimi də tanınır. Yazıçının qələmə aldığı esselər Azərbaycan nəsrinin fərqli və postmodern ab-havalı nümunələridir. Ədibin “Üçüncü Şah İsmayıl” (2016), “Ufaq şahzadə” (2016), “Məni də özünlə apararsan, ata” (2016), “Vücudnamənin vücudu” (2016), “Pol Valeri və Niyazi” (2016), “Hadinin çiyninə qonmuş mələk” (2019), “Kim” (2020) və digər esseləri bu janrda “Orxan Fikrətoğlu üslubu” adlandırıla biləcək yeni bir xəttin yarandığını deməyə əsas verir. Orxan Fikrətoğlunun esselərində alt qat daha dinamikdir, mövzu essenin tələblərinə uyğun açılır, lakin elmilik, simvol-istinadlar oxucunu yormadan növbəti mətnə yönləndirir. Bu cür simvol-istinadlarla zəngin “Pol Valeri və Niyazi” essesində müəllif XVII əsr şeir məclislərindən birinin üzvü olan Niyazinin yaradıcılığına nəzər salıb, onun “nöqtəsiz şeir”, “pəltək dilindən istifadəli şeir” kimi janrlar müəllifi olduğunu üzə çıxarır və əslində, yeni bildiyimiz hər şeyin kökünün klassik ədəbiyyatımızda var olduğunu vurğulayır. Esse dili oxucunu yorulmağa qoymur, eyni zamanda gizli istinadlar əsəri sırf bədii-emosional duyğular mətni kimi qavranılmaqdan qurtarır. “Hadinin çiyninə qonmuş mələk” essesində Orxan Fikrətoğlu yazır: “Əgər Sabir bizim fizioloji mənimizi müəyyən edibsə, Hadi bizim ruhani mənimizi aşkar edib. Əgər Sabir karikatur azərbaycanlı portretini rəssam qədər incə dəqiqliklə yarada bilibsə, bizə gülüb və bizi düşündürübsə, Hadi bizim sakral qüssəmizi sufi ruhlu nakamlığında gizlədib.”[1] Orxan Fikrətoğlu kiçik bir essedə bir neçə cümlə ilə Azərbaycan ədəbiyyatının iki nəhənginin – M.Ə.Sabirin və M.Hadinin yaradıcılığının kökünü, şəhdi-şirəsini, önəmini və fərqini vurğulamağı bacarmışdır.
Orxan Fikrətoğlunun nəsr əsərləri müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı kontekstində özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bədii yaradıcılığa hekayə ilə başlayan Orxan Fikrətoğlu “Milad gecəsi”, “Borc”, “Ögey”, “Mixək böcək”, “Adsız hekayə”, “Təxti-şəcərə və Muradəlinin itmiş eşşəyi”, “Çiçəklənən adamın tarixçəsi”, “Cangüdən”, “Əmim”, “Tarixi-cıbı”, “Alməmməd kişi”, “Axrestomatik əhvalat”, “Xrestomatik əhvalat”, “İtki”, “Çevrilmə”, “Neft Dadaş”, “Ərəfə”, “O və o biri”, “Qurban”, “Uçurum”, “Yad dünya”, “Xilaskar”, “Susuz hovuzun qumrusu”, “İthaf”, “Cuvarlının “Mən”i”, “Esmira Vəliyevanın patologiyası”, “Avara”, “Uğurlu gün”, “Təhlə əhvalatları”, “Bizim oğlan”, “Əbdüləzim kişinin taygöz atı”, “Xas igid”, “Qatil gündəliyi”, “Kütləvi çəkilmə”, “Adilin itirdiyi hekayə”, “Şeytan çərxi”, “Səhər”, “Albalı ağacı”, “Vəsiyyət”, “Qırmızı köynək”, “Doqquzuncu hekayə”, “Vaxt”, “Yalquzaq”, “Məsləhət”, “Gecə polisi”, “Saat birdən reportaj”, “Keçmiş”, “Ayrılıq”, “İki kişinin bir gecəsi”, “Nahar”, “Şirvan şəşəngisi”, “Uduzmuş adamın ştrixləri”, “Heç nə”, “Təkərləmə”, “Dalandar “D”, “Səs”, “Dan yeri söküləndə”, “Ayrıc”, “Fədai”, “Sinqapur şamı”, “Avtoportret” və s. hekayələri ilə oxucuların rəğbətini qazanmışdır. Orxan Fikrətoğlu hekayəçiliyində əsas iki xətt izlənir:
Orxan Fikrətoğlunun klassik hekayə xəttinə uyğun “Milad gecəsi”, “Ögey”. “Mixək böcək”, “Adsız hekayə”, “Cangüdən”, “Ərəfə” kimi nümunələrdə 60-cılar ədəbi nəslinin nəsr ənənələri özünü göstərir. Bu cür hekayələrə bariz nümunə kimi “Alməmməd kişi” hekayəsi göstərilə bilər. Hekayədə əsgərlikdə olan oğlunu görməyə gələn, əvəzində ölüm xəbərini alan atanın obrazı yaradılmışdır. Hekayədə yazıçının vurğuladığı psixoloji məqamlar diqqət çəkir. Belə ki, atanın oğlu ilə bağlı ürəyinə daman qorxu, nigarançılıq oxucunu baş verəcək hadisəyə kökləyir. Yazıçı gözlənilən bir ehtimalın gerçəkləşməsi fonunda atanın psixoloji portretini yaratmağa nail olur. Hekayədə müəllif atanın qəfil faciəvi xəbəri mətanətlə qarşılamasını onun psixoloji gərginliyinin bitməsi, “qorxunun o tərəfinə keçməsi” kimi əsaslandıraraq oxucuda obrazın dərdinə şəriklik hissi yaratmağa müvəffəq olur. Dərd ağırdır, amma nigarançılıq ondan da ağırdır: “Alməmməd kişi oğlunun meyidini tapa bilmədi. Komandir minaya düşmüş əsgərinin qəlpələr diddiyi kəmərini Alməmməd kişiyə uzadıb: “Üstündə adı yazılıb, – dedi – Əmin ola bilərsən, oğlunun tokkasıdır.” İki ay içində gəzdirdiyi qorxusuyla kişi əlini kəmərə tərəf uzatdı. Kəmər barmaqlarına dəyəndə hiss elədi ki, artıq qorxunun o tərəfinə keçib. Bir az sakitləşdi...”[2] Qorxusunu adlayan ata dərdini heç kimə açmır, nə arvadına, nə də kiçik oğluna ölüm xəbərini demir. Oğul dərdini içində yaşayır, quzuları sığallayıb dərdini onlara danışır. İçində dərd ulaya-ulaya kiçik oğlunu böyüdür, sonda onu da əsgər göndərir. Orxan Fikrətoğlunun yaratdığı əsgər atası obrazı oxucunu həm ağrıdır, həm də mətin olmağa səsləyir. Canı yansa da, o, kişidir, başını dik tutur, dərdini mərd-mərdanə çəkir; mətinliyi ilə Vətən məhəbbətinin övlad sevgisindən də uca olduğunu görükdürür.
Orxan Fikrətoğlunun “Səhər”, “Borc”, “Milçək”, “Çiçəkləyən adamın tarixçəsi”, “Tarixi-Çıbı”, “Neft Dadaş”, “Axrestomatik əhvalat” hekayələri postmodern hekayə xəttini təmsil edir. “Səhər” hekayəsində əsas obraz süpürgəçi qadındır. Səhər onun həyəti sürüprməsi ilə açılır və o, “gecəni süpürüb aparır”. Hekayədə bir binanın səhərinin timsalında insanoğlunun həyatı simvollaşdırılır. Hekayədə diqqətçəkən məqamlardan biri də rəqəmlərdən intensiv istifadə edilməsidir: iki sərçə, iki kişi, üçüncü mənzil, iyirminci mənzil, yüz birinci mənzil, iki qadın, on üçüncü mənzil, yeddinci mənzil, iki qaraşın qız, iki yuxulu qadın, dördgöz maşın. Maraqlıdır ki, hekayədə iki rəqəmi üstünlük təşkil edir, xüsusi vurğulanır: “Yuxulu gözlər həyətə baxır. Siqnal səsi. Bir dəstə ağ çöl göyərçini özlərini göyə vurur. İkisi lap dərin uçur.”[3] Hekayədə ikinin üç olma variantı da var. Lakin iki yenidən özünə, öz çevrəsinə qayıdır, qapanır. Üçüncü artıqdır. “İki qaraşın qıza bu xoş gəlir. Sarışın qaraşınlara qarışır. Üç uşaq gəzişir. Qaraşının biri bu sarışınla lap uzun müddət dost olmaq istəyir. Bunu ona deyir. Sarışın sevinir. Və öz quşatanını qaraşının birinə bağışlayır…Sarışın uşaq, qaraşın qızla dalaşıb küsür. Qaraşın qız ağlayır.” [4]
Orxan Fikrətoğlunun yaradıcılığında postmodern təhkiyə üstünlük təşkil edir. Yazıçının hekayələrində hiss edilən postmodern elementlər müəllifin povestlərində və romanlarında daha qabarıqdır. “Üçüncü günün adamı” povestinin qəhrəmanı qazanc xatirinə seçdiyi “peşə”nin – muzdlu qatil olmanın bütün ağırlığını ömründən keçirərək yaşayır. Qanla qazandığı pul sayəsində ailəsinin maddi vəziyyəti yaxşılaşdıqca onun mənəvi ölümü sürətlənir, vicdan əzabının dəmir məngənəsində sıxılır: “Gətirdiyi pula ailəsi əməlli-başlı dikəlmişdi. Haçansa suyu olub qurumuş quyuya elə bil göydən yağış yağmışdı. Quyunun dibində su olmasa da torpağı, daşı sulu idi. Atası keçmişini diriltməklə məşğul idi. Köynəyini ütülədib qəzet oxuya-oxuya köhnə dostları ilə telefonla danışırdı. Anası ilə arvadı bir yerdə kökə bişirirdi. Uşaqları səhərdən axşama kimi saqqız çeynəyirdilər. Deyəsən uşaqları saqqız tamının çeynəndikcə itdiyindən xəbərsizdilər. Bunu onlara deməyə həvəsi yox idi. Ailəsi bərkidikcə o daha da incəlirdi.”[5]
Müəllifin əsərə daxil etdiyi qərib və dəvəsi haqqında pritça postmodernin sitat, istinad elementi kimi təzahür edir və əsərin daxili qatının açılmasında açar funksiyasını yerinə yetirir: “Başçı təəccüblə ölmüş dəvəyə baxıb:
Qərib:
Başçı nə qədər xatırlamaq istəyirdi, yaddaş dirilmirdi. Axırda lap axırda gözləri önünə bir dəstə ucu qanlı ox gəldi. Sevinə-sevinə üzünü Qəribə doğru çevirib:
Qərib başını aşağı saldı...”[6]
Povest Orxan Fikrətoğlu yaradıcılığında modernin və postmodernin elementlərinin simbioz şəkildə əks olunduğu bədii nümunə kimi maraqlıdır. Əsərdə Orxan Fikrətoğlu əslində bir qatilin duyğularını, yaşantılarını qələmə almaqla yalnız fərdin deyil, toplumun günahından söz açır. Müəllif bununla Qərb ədəbiyyatında geniş istifadə edilən, modernizmdə tez-tez müraciət edilən “kollektiv günah” anlayışını əyaniləşdirir. Əsərdəki zamansızlıq, günahın geneologiyasına eniş cəhdi də bununla əlaqədardır. Frans Kafkanın bir çox əsərlərinin, o cümlədən “Proses” əsərinin əsas mahiyyətini “kollektiv günah” konsepti təşkil edir. “Proses”in qəhrəmanı Jozef Ka da günahkardır. Özünün də xəbəri olmayan günahına görə həbsə alınır, edam edilir. Orxan Fikrətoğlunun qəhrəmanının günahı ilk baxışdan bəllidir. O, sifarişlə, pul müqabilində insanları öldürür. Allahın qadağan etdiyi ən böyük günahlardan birini edir. Amma burada günahın subyekti şərtidir. Qatil olan, günaha batan ancaq fərd deyil. Bu, kollektiv günahdır. O, insanları qətlə yetirməklə yanaşı, dəvənin ölümündə də günahkar sayılır. Qərib – dünyanı, dəvə – bəşəriyyəti simvolizə edir, ilk atdığı oxla qədim insan artıq kollektiv günahın binasını qoymuşdu. Qabilin Habili öldürdüyü, insan canına qıymanın dadını və cəzasızlığını (əslində isə bu cəzasızlıq utopiyasına inandığını) duyduğu gündən bu günahı bütün bəşəriyyət daşıyır. Orxan Fikrətoğlunun qəhrəmanı yalnız özünün deyil, bütün bəşərin günahlarını çəkir, həmin cinayətin hesabını verir.
“Yeddi” povestində dünyanın simvollaşdırılmış təsviri verilir. Adsız qarının – dünyanın iki övladı – gündüzü, işığı təmsil edən qıvrım telli oğlu ilə gecəni, qaranlığı simvollaşdıran düz telli oğlunun bir-birinə qovuşması mümkün olmaması ilə başlayan povestin əsas məğzini insanın mürəkkəb dünyası, həyatın mənası təşkil edir. Babanın o dünyanın yolunu tapıb xəritəyə əlavə etmək istəməsi sanki Adəm və Həvva əhvalatına işarə edir. “Baba qapını kilidləyib köhnə sandığın qapağını qaldırdı. Üstü tozlu dəvə gönünü çıxarıb üfürdü. Döşəməyə uzadıb açdı. Qatlarını çirk qaraldıb kəsmiş, qıraqları quruyub burulmuş gönün üstünə üç bulud şəkli çəkilmişdi. Bunların arasıyla yol uzanırdı. Babanın qaranlıq tövlədə parıldayan gözlərinin işığı altında tozcuqlar oynaşırdı.”[7] Uşağın bələndiyi əncir yarpaqları da dini pritçaya işarə edir. İnsan tanrı dərgahından qovulduğu gündən özünü axtarır. Çünki insan yeganə məxluqdur ki, şərlə xeyiri eyni anda özündə təcəssüm etdirir. Tanrının dərgahından qovulduğu gün simvolik olaraq insanın biliyinin əsiri olduğunu və bu biliyin onu daim axtarışa, şübhələrə sövq edərək, cənnətin qayğısızlığından uzaqlaşdıraraq əzablara aparan bir yola çəkməsini əks etdirir.
Orxan Fikrətoğlunun “On ikinci nəğmə” povestində ucqar, səssiz kənddə yaşayan qızın həyatından bəhs edilir. Əsərin əsas qəhrəmanı – qızın anadan olmasından sonra adi kənd mistik auraya bürünür, tezliklə boşalır, anası ilə yaşadığı kimsəsiz bir adaya çevrilir: “Anası hirsləndi. Sinəsi kimi sözləri də soyumuşdu: “Məni qayığa uzat, özün qayıt, kəllər acdır. Sənə hamilə olanda da beləydim, dənizə yerikləyirdim. Rəhmətlik atan tərs adam idi, dedi, elə bir dənizin çatmır... O heyvərə səsi də, kənd adamları elə o gün eşitməyə başladılar... Sonra sən doğuldun... eşidirsən səsi?! Deyəsən qulaqlarım tutulub, heç nə eşidə bilmirəm!..” Qız anasının sönən gözlərini görmürdü və nə dediyini eşitmirdi. Qarı gözlərini yumanda ağlamadı da.”[8] Anasının ölümündən sonra kimsəsiz kənddə qız tək qalır. Orxan Fikrətoğlunun “qadın Robinzon Kruzosu” öz təkliyində, təbiətlə vəhdətdə olan həyatında harmoniya içində ömür sürür. Lakin yaşadığı kəndin sərhədindən keçən qatar yolunun getdiyi qəribə və naməlum dünya da onun üçün bir sirr kimi maraqlıdır. Çox keçmir ki, qızın həyatı qatardan yıxılan kişinin gəlişi ilə dəyişir. Qızın saf dünyasına düşən kişi həyatında ilk dəfə ömrünün hesabatını verir. Bu sakit dünyada özünü mənliyindən, eqosundan arınmış şəkildə, təhtəlşüurun güzgüsündə görür: “Kişi heç vaxt ömrünü saf-çürük eləməmişdi. Niyə yaşadığını bilmirdi. Axına düşüb öz yalan məni ilə qürurlana-qürurlana ancaq yalan, kin, nifrət öyrənmişdi. Səhərdən-səhər ömrünü çıxarmış kişi bu sakit kənddə özünü elə bir aynada görürdü.”[9] Lakin səs-küylü şəhər həsrəti onu buradan qoparır, yenidən yalanın, kinin, nifrətin hökmran olduğu dünyaya qayıdır. Povestdəki qoca və nəvəsi obrazları kişi və qızın dünyasının sərhədində, belə demək mümkünsə “əraf”ı dadırlar. Qızın dünyasının mənəviyyata köklənmiş ifrat saflığı cənnəti, kişinin dünyasının maddiyyata hesablanmış çirkinliyi cəhənnəmi simvolizə edir. Qəhrəmanlara ad verilməməsi, sadəcə “kişi”, “qız”, “qoca”, “uşaq” adlandırılması oxucunu əsərin daxili qatına diqqət yetirməyə sövq edir, əsər boyu izlənən mistik ab-hava postmodern mətnə xüsusi aura gətirir.
Orxan Fikrətoğunun 2014-cü ildə işıq üzü görən “Tək” romanının əsas leytmotivini “müharibə və insan” qarşılaşması təşkil edir. Ədəbiyyatda müharibə mövzusu hər zaman diqqət mərkəzində olmuş, müxtəlif bədii əsərlərin ana mövzusuna çevrilmişdir. L.Tolstoyun “Hərb və sülh”, E.Heminqueyin “Əcəl zəngi”, Əbülhəsənin “Müharibə”, Aqil Abbasın “Dolu” romanlarında və digər bu qəbildən olan əsərlərdə bu mövzu ustalıqla işlənmişdir. Orxan Fikrətoğlunun “Tək” romanının qəhrəmanı on bir yaşlı Təkgöz Qarabağ müharibəsinin kiçikyaşlı şahididir. Əsərdəki səhnələr yaxın tariximizin Xocalı faciəsi ilə səsləşir. Erməni vəhşiliklərinin məhz uşağın gözü ilə təsvir edilməsi, insanı dəhşətə gətirən səhnələrin bir məsum körpənin duyğuları, yaşantıları fonunda canlandırılması oxucunun bu dərdi daha yaxından hiss etməsini, əsərin aurasını daha dərindən duymasını təmin edir. Məhv olan ailələr, inanılmaz vəhşiliklər, işğal olunan doğma torpağın acısı fonunda kiçik bir insanın faciəsi və aldığı emosional zərbələrin böyük təsirinin altında formalaşan həyatı işıqlandırılır. Əsərin ən təsirli məqamlarından biri Təkgözün öz anasını öldürməsi səhnəsidir. Yazıçı kiçikyaşlı uşağın emosional-psixi durumunu məharətlə təsvir edir. Atasının tapşırığı ilə erməni əlinə keçməsin deyə anasını öldürən uşaq həmin andan ölümün nə olduğunu dumanlı şəkildə anlamağa başlasa da, öz analı, atalı, nənəli dünyasından qopa bilmir, anasını öldürdükdən sonra özünü də öldürmədiyi üçün danlanacağını düşünür: “Suallar da məni rahat buraxmırdı: - Anamı niyə öldürdüm? Niyə özümü öldürmədim? Nədən qorxdum? İndi buna görə nənəm məni döyəcəkdimi? Məktəbdə uşaqlar mənə güləcəkdimi?”[10] Onun düşüncəsində anasının ölümünədək həyat sadə, dünya isə tanış və təhlükəsiz idi. Anası ilə birgə kimliyini də itirən qəhrəmanı bu andan sonra daim psixoloji sarsıntı və ekzsistensional qorxu müşayiət edir. Təkgöz həmin gecədən sonra insan kimi varlığını itirir və indi sadəcə yaşamaq üçün hər şeyə hazır olan bir canlıya çevrilir. Keçdiyi əzablar ona ancaq bir şey öyrədib: yaşamaq üçün mübarizə. Təkgöz məhz yaşamaq üçün daim kiminsə üzərində hakimiyyət qurmasına izin verir, kiməsə sığınmağa məcbur olur. Çünki onun dünyasında ölüm qorxulu idi və həyatı boyu ölümdən qaçan Təkgöz yalnız məhəbbəti və övlad sevgisini tapdıqdan sonra əsl həyatın dadını hiss edir. Öz günahlarından təmizlənən qəhrəman sonda yenə də öz keçmişinin qurbanı olur. Anasını öldürüb özünə əli qalxmayan, adını belə unudan qəhrəmanın daim özünü axtarıb tapmasına mane olan qorxusu intiharla bərabər başa çatır, ölüm ona özünü qaytarır: “Son anda ötəri olsa da, illərdir içimdə pıçıldanan pıçıltını da eşitdim. O, səssiz pıçıldanan səs atamın imiş. Mənə – “Bəs sən hardasan? O dünyada da yoxsan. Burda da deyilsən. Tarixə də düşmədin. Bəs sən harda yaşadın, necə oldun, mənim padşah balam?” – deyirdi.” [11]
Orxan Fikrətoğlunun 2013-cü ildə oxuculara təqdim etdiyi “Ölü mətn” romanında postmodern təhkiyə üstünlük təşkil edir. Roman 2015-ci ildə Türkiyədə də çap edilmişdir. “Ölü mətn” romanı ədəbi mühitdə rezonans doğurmuş, ədəbiyyatşünaslar tərəfindən Orxan Fikrətoğlu yaradıcılığında yeni mərhələnin başlanğıcını qoyan əsər kimi qəbul edilmişdir. Romanla bağlı Nərgiz Cabbarlının “Ölü mətn”dəki “sınıq güzgü” effekti”, İradə Musayevanın “Ölü mətnin ölü hərfləri”, Cavanşir Yusiflinin “Orxanın roman-metaforası”, Mətanət Vahidin “Dirilə bilməyən mətn” məqalələri dərc edilmişdir. Roman Ustadın papirus kağızına yazılmış vərəqləri arasında qara kəpənəklər uçuşan əlyazma-romanı oxumaq üçün başının üstündə qəribə halə olan oğlandan qəbul etməsi ilə başlayır. Qəhrəman ona verilən əlyazmanı oxumadan öncə qəribə hallar keçirir, sanki zaman və məkan ölçüləri olmayan bir dünyaya daxil olur. Beləliklə, roman-əlyazma Ustadı tarixin labirintlərində gəzdirir, əski əlifba ilə yazılan romanı oxumağa çalışan qəhrəman mətnlər vasitəsilə fərqli zamanlara səyahət edir:
“Ustad qabaq oturacağa əyləşdi. Oturan kimi də sürücüdən soruşdu:
Sürücü – Var – dedi. – Səni indi də universitetə aparmalıyam.... Aparım, ya “yazıdan” çıxaq?
Əlyazmaya daxil olan istənilən mətndə mətnin obrazları Ustadı dərhal tanıyırlar, onu öz mətnlərinin, öz dövrlərinin, öz reallıqlarının bir hissəsi kimi qavrayırlar. Çünki Ustad yalnız mətnin oxucusu deyil, həm də mətnləri birləşdirən əsas halqadır. Bütün mətnlərdə mütləq şəkildə iştirak edən Ustad obrazı əslində eyni bir nəslin müxtəlif tarixi dövrdə nümayəndələrini səciyyələndirməklə Azərbaycan xalqının keçdiyi keşməkeşli yolu simvollaşdırır. Ustadın 1920-ci ildə Dərbənddən qayıdarkən yolda öldürülən babası, 1937-ci ildə həbs olunub güllələnən babası, 1990-cı ilin 20 Yanvar qırğınında tankların əzdiyi babası, unudulan və unutdurulan əlifbalar bir məqama işarə edir – kökümüz və özümüz birdir. Əgər bir-birimizin mətnini oxuya bilsək, o zaman bütün suallara cavab tapar, özümüzə qayıda bilərik. “Əlifba təmasdır”, “Hər bir əlifba koddur”. “Ölü mətn” də koddur” fikrinə istinadən yazılmış mətn insanlara vacib bir informasiyanın ötürülməsi funksiyasını daşıyır. Burada ötürülməli olan bir sıra kodlaşdırılmış informasiyalar var. “Ölü mətn”in ifadə etmək istədiyi həqiqətlərdən biri də budur: fərqli düşüncələrimizlə “Bir mətnin yazısı” olmağımız. Bir ölkənin vətəndaşı olmağımız. Bir dünyanın sakini olmağımız.”[13] Ustad mətni oxumaq üçün bir aləmdən başqa bir aləmə keçməli olur, oxuya bilmədiyi romanın hadisələrini yaşamalı olur. Romanın sonunda Ustad “Ölü mətn”in yazarının məhz özü olduğunu, bu səbəbdən onu oxuya bilmədiyini anlayır: “Köməyinə gələn tələbələri itələyə-itələyə həyətdəki futbol meydançasına doğru qaçan Ustad yalnız indi anladı ki, “Ölü mətn”i yazmış o gənc oğlan onun özüdür. Görəsən, necə olub ki, o bu gözlə görünən aydın həqiqəti indiyə qədər anlaya bilməyib? Axı hələ heç kim öz mətnini oxumayıb. Buna görə də Ustad “Ölü mətn”i oxuya bilmir.”[14]
Orxan Fikrətoğlu romanın post-sufi janrında yazıldığı barədə oxucuya məlumat verməklə əslində ona mətnin açarını təqdim edir. Əsərdəki əlyazmanı da məhz sufi oxuya bilir. Romanda sufi estetikası ilə bağlı digər məqam kəpənək simvolundan istifadədir. Kəpənək həm sufilərin geyindiyi libasa, həm də ruha işarədir.
Yazıçı strukturu postmodernizmin mətn estetikasına əsaslanan romanda izlənən polifoniya və qurma effektləri ilə oxucunu postmodern labirintə cəlb edə bilir. Əslində romanda bir neçə mətn izlənir: 1. Ustadın mətni; 2. Əlyazmanın mətni; 3. İblisin (Cinin) mətni. Əsər boyu İblis və Ustadın mübarizəsi romanda həm də mətnlərin savaşı kimi kodlaşır. Dədə obrazı Dədə Qorqud prototipinə işarədir və əlyazmanın tarixini daha da qədimlərə aparır.
“Ölü mətn” romanında Orxan Fikrətoğlu postmodernizmin istinad estetikasına uyğun, həm postmodern labirint, həm də əlyazma (kitab) arxetipinə müraciətlə özündən öncəki üç mətnə – “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarına, Hüseyn Cavidin “İblis” əsərinə və Mixail Bulqakovun “Master və Marqarita” romanına mətnaltı şəkildə isnad edir, postmodern romanın fərqli bir nümunəsini yaradır. Orxan Fikrətoğlunun dram yaradıcılığı özünəxas postmodern üslubda “TAS”, “Qıyığın ölümü”, “Şəkilçi və şəkilçi”, “Xas igidin dastanı”, “İtki” və s. pyeslərlə təmsil olunur. “Xas igidin dastanı”nı pyesin əsas təhkiyəçi-obrazı Ravi nəql edir. Doğulanda Səbri seçən Xas igid həyat nağılının heç bir məqamında bu seçiminə sadiq qala bilmir. Həyatdan köçərkən peşman olur, yenidən doğulub ömrünü fərqli şəkildə yaşamaq istəyir və Raviyə: “Ravi, bayaqdan bəri nəql etdiyin bu yazını sən yazmamısan bəyəm? Dəyiş də ömrümü. Nə olar? Bir dəfə də dirilt məni!”[15] Lakin “yazıya pozu yoxdur” və Xas igid yaşayıb anlamadığı dünyadan həsrətlə köçür. Pyesdə nağıl elementləri, postmodern təhkiyə diqqət çəkir. Pyesdə xas igidin yolu əksliklərdən keçir: ağ-qara, tərs-düz, sağ-sol. Rast gəldiyi məkanlarda müsbət tərəfi seçdiyi üçün başına bəlalar gəlir. Pyesdə postmodern elementlərlə yanaşı, Mirzə Cəlil təsiri əsərin quruluş texnikasında, obrazların simvolik-ironik çalarlı monoloqlarında izlənilir.
Ümumən, Orxan Fikrətoğlunun yazı tərzində postmodern çağdaşlıqla klassika, Cəlil Məmmədquluzadə ironiyası iç-içədir. Təsadüfi deyil ki, yazıçının “Zorxana” telelahiyəsinin qəhrəmanı Xeybər Cəlil Məmmədquluzadənin “Poçt qutusu” hekayəsinin qəhrəmanı Novruzəlinin protoobrazı kimi qəbul edilir. Professor Şirindil Alışanlı yazır: “Xeybər Novruzəlinin bir əsr sonra dünyaya gəlmiş qan qardaşıdır. Novruzəli başqa bir zamanda yaşayırdı, Mirzə Cəlil bu dünyanın ağrılarını təkmilləşmədə, inkişafda, intibahda axtarırdı. Çıxış yolunu ictimai-mənəvi tərəqqidə axtarırdı. Orxanın Xeybəri isə paradokslarla dolu bir gerçəkliyin qəhrəmanıdır”.[16]
Orxan Fikrətoğlunun “100 ilin kitabı” Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin felyetonları ilə müəllifin publisist yazılarının birgə yer aldığı mozaik bir topludur. Belə bir nəşrlə yazıçı müasir Azərbaycan ədəbiyyatında mövqeyini simvolizə etməyə çalışmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin 100 il öncə söylədiklərini, Orxan Fikrətoğlu söyləyir, Mirzə Cəlil mətnini Orxan Fikrətoğlu mətni davam etdirir, Novruzəlinin oxucusu Xeybərin oxucusu ilə görüşür.
Orxan Fikrətoğlu yaradıcılığı hər zaman ədəbi və teatr tənqidinin, kinoşünaslığın diqqət mərkəzində olmuşdur. Yazıçının bədii əsərləri zaman-zaman ədəbi tənqiddə rezonans doğurmuş, Şirindil Alışanlı, Nərgiz Cabbarlı, Cavanşir Yusifli, İradə Musayeva, Elnarə Akimova və b. ədəbiyyatşünas və tənqidçilər əsərlərinin özünəməxsusluğu, yazı manerasının, təhkiyəsinin yeniliyi barədə fikir yürütmüşlər.
Orxan Fikrətoğlu yenilikçi, modern və postmodern yaradıcılığı ilə müasir Azərbaycan ədəbiyyatında təkrarsız yerini qazanmışdır.
[1] Orxan Fikrətoğlu. Hadinin çiyninə qonmuş mələk. “Ədəbiyyat qəzeti”, 30 noyabr 2019
[2] Orxan Fikrətoğlu. Alməmməd kişi // Şirvan şəşəngisi (hekayələr, kinossenarilər və povest). Bakı, Hərbi nəşriyyat, 1998, s.5
[3] Orxan Fikrətoğlu. Səhər //Azərbaycan nəsri antologiyası. Beş cilddə, V cild. Bakı, Şərq-Qərb, 2006, s.345
[4] Yenə orada, s.347
[5] Orxan Fikrətoğlu. Üçüncü günün adamı // Vaxt. Bakı, Elm, 2008, s.228
[6] Yenə orada, s.235
[7] Orxan Fikrətoğlu. Yeddi // Vaxt. Bakı, Elm, 2008, s.246
[8] Orxan Fikrətoğlu. On ikinci nəğmə // Vaxt. Bakı, Elm, 2008, s.206
[9] Orxan Fikrətoğlu. On ikinci nəğmə // Vaxt. Bakı, Elm, 2008, s.211
[10] Orxan Fikrətoğlu. Tək. Bakı, Elm və təhsil, 2014
[11] Yenə orada
[12] Orxan Fikrətoğlu. Ölü mətn. Bakı, Qanun, 2013, s.26
[13] N.Cabbarlı. Qurtuluşdan sonra (Yeni nəsil ədəbiyyatı). Bakı, Xan, 2017, s.140
[14] Orxan Fikrətoğlu. Ölü mətn. Bakı, Qanun, 2013, s.112
[15] Orxan Fikrətoğlu. Xas igidin dastanı. “Ədəbiyyat qəzeti”, 2018, 3 mart, s.22-24
[16] Şirindil Alışanlı, Novruzəlinin qan qardaşı Xeybər. Orxan Fikrətoğlunun “Vaxt” kitabına ön söz // Orxan Fikrətoğlu. Vaxt. Bakı, Elm, 2008
Təsisçi, Baş direktor: Jalə Əlövsətqızı Qaynar xətt: +99455 899 72 94 +99450 496 49 02 Email: [email protected]
© 2023 Bütün hüquqlar qorunur. Məlumatlar götürülən zaman istinad mütləqdir.
